Tên di sản : Nghè Mỹ Lý Thượng
Tỉnh/Thành phố : Thanh Hóa
Loại di sản :
Di tích kiến trúc nghệ thuật
Sô quyết định : Số 3180/QĐ –UBND
Giới thiệu
Nghè làng Mỹ Lý Thượng nằm trên thửa đất số 1393 với diện tích 184m2. Nghè quay mặt hướng đông nam trên một thế đất bằng phẳng cao và thoáng mát. Phía tây giáp chợ Neo, phía bắc khu dân cư, phía nam giáp khu dân cư sinh sống ven chợ, phía đông giáp đường liên thôn vì thế rất thuận lợi trong việc tế lễ và giao lưu văn hoá của làng xã.
Nghè làng Mỹ Lý Thượng nằm trên một khu đất bằng phẳng. Tổng thể ngôi nghè được bố trí hài hoà. Phía ngoài là cổng và tường hoa được xây dựng từ những năm 2007, phía trong cổng là bức bình phong, phía trong bức bình phong là sân được lát gạch bát, chạy dài theo chiều ngang của nghè. Sân có chiều dài 18m, rộng 4,4m, nghe được xây theo kiểu chữ định (J). Nhà Tiền đường có diện tích dài 18m, rộng 6,2m, phần Hậu cung được nối với nhà Tiền đường tại gian giữa phía sau. Hậu cung có diện tích dài 5,4m, rộng 4,4m.
Nhìn chung, về quy mô cấu trúc của nghè lớn so với tất cả các di tích khác còn tồn tại, hơn nữa còn là nơi tế tự, hội hè truyền thống của nhân dân trong vùng.
Về kiến trúc của nghè:
Nhà Tiền đường nghề Mỹ Lý Thượng có kết cấu hình chữ (J). Tiền đường được cấu trúc bởi 5 gian hai chái, hai đầu hồi của nhà Tiên đường được xây tường bít đốc, toàn bộ cả 5 gian không làm hệ thống cửa. Nghè được xây dựng đăng đối nhau về kích thước cũng như không gian của kiến trúc. Hai gian đầu hồi có kích thước bằng nhau, kích thước là 3m x 6,7m. Gian 2 và gian 4 có kích thước 3,2m x 6,7m. Gian giữa có kích thước là 3,4m x 6,5m, nghe được thiết kế hai mái lợp ngói liệt và ngói mũi. Tất cả cột, kèo hoành đều làm bằng gỗ lim.
Bố cục kết cấu của kiến trúc nhà Tiền đường tạo bởi thành ba phần chính: 2 vì của hai gian đầu hồi, hai vì kèo của 2 gian bên, hai vì của hai gian giữa. Tất cả các kết cấu của các vì kèo đều đăng đối và giống nhau về kiểu liên kết theo kiểu “thượng chồng rường, hạ kẻ chuyền”.
Ở vì kèo 2 và vì kèo 5 mỗi bộ vì được bắt đầu bằng hai cột cái được bổ mộng để cho câu đầu chui vào, ở đây câu đầu được làm nhiệm vụ như quá giang. Phía trên câu đầu là hai đấu vuông thót đáy đỡ hai cột trốn hình tròn, (trụ được đẽo tròn). Phía trên hai cột trốn này là hai đấu vuông thót đáy đỡ một con rường ngang nằm trên hai cột trốn làm nhiệm vụ đỡ hoành tải mái trước và mái sau vừa làm nhiệm vụ nối hai cột trốn lại với nhau. Hai cột trốn này được đục mộng để lắp kẻ chuyền xuống câu đầu, hai kẻ chuyện này còn làm nhiệm vụ đỡ các hoành tải ở cả hai mái trước và mái sau, trên con rường ngang phía trên hai cột trốn là hai đấu vuông đỡ một con rường bụng lợn úp xuống cũng làm nhiệm vụ đỡ hoành tải. Phía trên cùng là một đấu trụ nằm trên con rường bụng lợn có nhiệm vụ đỡ một phần đấu trụ nằm dọc trên thượng lương. Riêng vì 1 và vì 6 phía trên câu đầu là một ván nóc được nằm ăn mộng vào câu đầu và các hoành tải, trên cùng là đấu vuông đỡ thượng lương. Ván nóc này được trang trí chạm khắc nổi có nhiệm v�� đỡ các hoành tải phía trên.
Từ dưới câu đầu trở xuống các vì đều giống nhau, nối tiếp 2 kẻ chuyền phía trên là hai kẻ chuyền được ăn mộng từ đầu cột xuống xà nách, đầu trên của kẻ chuyện này được vươn ra để đỡ câu đầu. Xà nách được ăn mộng từ cột cái chạy ngang nối vào đầu cột quân. Từ xà nách một kẻ bẩy chạy ra ngoài hiên làm nhiệm vụ đỡ tàu mái trước và tàu mái sau. Kẻ bấy này ăn mộng vào đầu cột quân theo lối chạy chéo xuống, đuôi lộ ra phía trong để đội bụng xà nách “phần nghé liên kết cột quân và xà nách”. Phía trên bẩy là một ván dong đỡ các hoành tải và liên kết với tàu mái một cách chắc chắn bằng các lỗ mộng. Để liên kết toàn bộ các vì kèo này một cách chắc chắn, phía dưới là một hệ thống gồm 4 hàng chân cột, tổng số là 24 cột, trong đó có 12 cột cái, đường kính khoảng 32cm và 12 cột quân đường kính khoảng gần 30cm. Chân tảng vuông kích thước 40cm x 40cm, mặt nguyệt của chân tảng 36cm.
Ngoài các hệ thống cột cái cột quân để liên kết vì kèo phía trên và giữa các cột cái, cột quân với nhau còn có các hệ thống xà dọc bao gồm trên cùng là thượng lương, có ghi: (Bảo Đại vạn niên chi tứ tuế ký tỵ tam nguyệt sơ cát nhật trọng đồng thượng lương) Bảo Đại vạn niên năm thứ 4 tức Kỷ tỵ Tháng 3 ngày tốt cùng đặt Thượng lương. Hai xà thượng và hai xà hạ. Các xà dọc này được liên kết với nhau từ cột cái (hoặc cột quân) đầu hồi này sang phía đầu hồi kia, được nối thông và ăn mộng vào các cột còn lại theo chiều dọc.
Xà thượng, xà nóc được đặt trên đấu được đặt trên bụng lợn của mỗi vì, có nhiệm vụ liên kết phần trên cùng của mái trước và mái sau.
Hai xà thượng được ăn mộng vào đầu các cột cái, hai xà hạ nằm phía dưới xà thượng phía trên của xà nách. Ngoài những cấu trúc trên còn có một hệ thống hoành tải và rui mè bằng gỗ, hoành được liên kết với các vì kèo bằng những ván dong trên kẻ chuyền, tất cả các hoành tải và rui mè đều có nhiệm vụ đỡ phần mái ngói trước và sau, đồng thời liên kết phần với hệ thống vì kèo phía dưới của ngôi nghè.
Toàn bộ kết cấu hệ thống nghè thờ thần Thành Hoàng làng Mỹ Lý Thượng, toàn bộ các vì kèo, hoành, hệ thống các cột cái cột quân đều được liên kết với nhau hợp lý, tuân thủ theo quy tắc đăng đối và hài hoà, giữa các vì và hệ thống giúp cho ngôi nghè luôn vững chắc.
Gian chính tẩm:
Được nối từ gian giữa của nhà Tiền đường ra phía sau bằng một hệ thống cửa bao gồm: Một cửa lớn và một cửa nhỏ, trước kia chính tẩm được xây dựng và trang trí cầu kỳ hơn nhưng do sự biến thiên của lịch sử chính tẩm đã bị phá. Năm 2003 đã được nhân dân trong làng xây dựng lại gồm hai gian một trái theo kiểu chữ (J), hai vì này được liên kết với nhau bằng hai xà dọc. Xung quanh được xây tường bít đốc, phía trên được lợp ngói liệt và ngói mũi. Gian chính tẩm được dùng là nơi thờ Tam Thánh, Thành hoàng làng, đặt chính giữa là một tắc tải, phía trên là long ngai và tượng tam Thánh đặt phía trong long ngai và rất nhiều đồ thờ khác. Tuy chính tẩm không được tranh trí cầu kỳ như Tiền đường, nhưng Hậu cung và Tiền đường liên kết với nhau tạo thành sự vững chắc, tôn nghiêm trang trọng của nghè.
Nghệ thuật trang trí:
Như đã giới thiệu ở phần trên nghè làng Mỹ Lý Thượng nơi thờ tự tam Thánh, địa điểm xây dựng nghè là một địa danh gắn liền với lịch sử và truyền thuyết. Niên đại và hệ thống kết cấu của nghè và nghệ thuật trang trí tinh xảo, cầu kỳ ở đây cũng là yếu tố gắn bó khăng khít làm tăng thêm giá trị di tích.
Hiện nay hai đầu hồi của phía trong nghè, nằm ở hai vì 1 và vì 6 được trang trí mặt hổ phù được chạm nổi trên hai bức ván nóc theo lối chạm bong kênh. Mặt hổ phù trang trí tinh xảo, trau chuốt, dáng điệu của mặt hổ phù: Trán dô, mắt lồi mũi to và dô ra miệng ngậm chữ thọ, hoa văn mây rồng.
Các con rường từ trên xuống, câu đầu quá giang, kẻ truyền được trang trí hình hoa lá cách điệu, vân mây, tất cả các vì trước và sau được trang trí theo một quy luật đăng đối. Riêng bộ vì 3,4 được trang trí hình rồng vân mây, sóng nước, và chữ thọ.
Với những mảng chạm khắc như vậy cho thấy nghề làng Mỹ Lý Thượng là một trong những di tích mang giá trị nghệ thuật cao.
Các hiện vật trong di tích:
Nghè Mỹ Lý Thượng hiện còn lưu giữ được một số hiện vật như:
Lục bình sứ: 01 đôi (cổ); Mâm bồng gỗ loại to: 01 chiếc (cổ); Hòm đựng sắc phong: 01 hòm (cổ); Lục bình sứ loại to: 01 đôi (mới); Tượng tam vị: 03 pho (cổ); Long ngai gỗ: 03 chiếc (cổ); Giao ỷ: 03 chiếc (cổ); Văn tế: 01 Bản (cổ) ; Choé sứ: 01 đôi (cổ); Đôn sứ:b01 đôi (mới); Hạc gỗ: 01 đôi (cổ); Cây nến đồng: 01 đôi (mới); Cây nến gỗ: 01 đôi (Mới); Nậm sứ: 01 đôi (Mới); Ống hương gỗ: 01 đôi (cổ) ; Đài gỗ: 12 chiếc (cổ); Cột đá: 04 cột (2 cột đã bị gãy) - Cột thứ nhất và thứ 2: Dài 1m15 x 20cm x 20cm - Hai cột bị gãy: Dài 75 cm x 20cm x 20cm.